Kuşları Besleyen Hanım Sultanlar – Çizimde, bir cami bahçesinde kuşlara yem atan Osmanlı Hanedanı mensubu hanım sultanlar görülmektedir.
Osmanlı’da devlet ve toplum, sokak hayvanlarını sevgi ve şefkatle kuşatırdı. Kedilere, köpeklere, kuşlara ve diğer hayvanlara bakmak ve beslemek, cümle Osmanlı insanı için büyük bir haz ve hayır kaynağıydı. Bilhassa soğuk kış mevsimlerinde buna ayrı bir önem verilir, hassasiyet gösterilirdi.
İslam’ın emir ve teşvikleri, tüm canlılara sevgi ve şefkat kaynağı olmuş, Osmanlı devlet ve toplumuna tarihte eşi görülmemiş müesseseler inşa ettirmişti.
İnsanlar ölmeden önce vasiyet eder, haftanın belirli günlerinde köpek ve kedilere yiyecek verilmesi için fırıncılar, kasaplar, mancacılar ve uşaklara vekâleten para bırakırlar veya miraslarından hisse ayırırlardı. Mesela Koca Mustafa Paşa, İstanbul’da Şeyh Evhaddeddin Tekkesi’ne, kediler için günde iki sırık ciğer vakfetmişti.
Aş evlerinde, fakir insanların yanı sıra kedi ve köpek gibi hayvanlar da doyurulurdu. Bu hayvanlar için yapılmış özel barınaklar bulunurdu. Ayrıca bütün mahallelere köpekler, kediler ve kuşlar için sokak başlarına taştan su yalakları yapılmış ve belirli vakitlerde su kapları bırakılmıştı.
Osmanlı’da hayvan haklarına yönelik hukuki düzenlemelerin temeli Sultan II. Beyazıt zamanına dayanır. 1502-1507 tarihleri arasında hazırlanan kanunnamelerde hayvanların korunmasına ilişkin hükümlere yer verilmiştir. Kanunnamenin 58. Maddesi şu şekildeydi:
Ayağı yaramaz beygiri işletmeyeler. At, eşek ve katır ayağını gözeteler ve semerin göreler. Hamallar ağır yük vurmayalar, makul olalar. Çünkü dilsiz canlıdırlar.
Yükselme döneminde çıkarılan ilk kanunlar ve tatbikatların ardından en kapsamlı düzenleme Sultan III. Murad zamanında 1587’de yapılmıştır. Padişahın 19 Mart 1587’de İstanbul Kadısı’na gönderdiği fermanda, hamalların at, katır ve beygirlere tahammüllerinin üzerinde yük taşıtmaları yasaklanmıştır. Hayvanların bakım ve beslenmesine ilişkin fermandaki ikaz ve hükümlere uymayanların cezalandırılacağı bildirilmiştir.
Bu ferman, “dünyada hayvan haklarına ilişkin ilk kapsamlı düzenleme” olma özelliğine sahiptir.
Alman seyyah Hans Dernschwam’ın 1542’de Kanuni döneminde İstanbul’da şahit olduğu hadise bu noktada çarpıcı bir misaldir:
Sadaret Kaymakamı Koca Mehmed Paşa, lokantanın önünden geçerken odun yüklü bir atın beklediğini görür. Atın sahibinin, aynı lokantada karnını doyurmakla meşgul olduğunu öğrenir. Paşa, vaziyete oldukça sinirlenir. Odunları atın sırtından indirmekle kalmayıp sahibini de cezalandırır, odunları onun üzerine yükletir. At için aldırdığı bir akçelik kuru otu, at yiyene kadar yükü sırtında bekletir.
