Hazar boylarında kurulan Ak-Hun İmparatorluğu kağanı Aksuvar, İran’ı geçip bütün Kuzey Hindistan’ı topraklarına kattı.
Ak-Hun Devleti kısa zamanda genişleyerek Afganistan’ın Toharistan bölgesine, Seyhun ve Semerkand dolaylarına hâkim olmuştu. Sınırları, batıda Hazar Denizi’nin güneyine kadar uzanıyordu. Yerleştikleri bu bölgeden dolayı bunlara “Orta Doğu Hunları” da denir. 5. yüzyılda hükümdar olan E fta l’den dolayı ise “Eftalit Devleti” olarak anılmaya başladı. Yıkılışına kadar hem Ak-Hun, hem de Eftalit adıyla anıldı.
Ak-Hunlar’ın en büyük iki kabilesi Uar ve Hun kabileleri idi. Yönetime daha çok bu kabileler hâkim oluyordu.
Uar-Hun’lar, İran üzerine baskılarını arttırmış ve 358 yılında Sasanîler bir anlaşma yapmışlardı. Bu anlaşmaya rağmen Sasanîler üzerindeki baskıları devam etti. Sasanî hükümdarlığına Behram Gor gelince Ak-Hunlar tekrar saldırıya geçtiler ve Sasanî devletini iyice sarstılar (430). Daha sonra Ak-Hunların başına Aksuvar(Kün Han), Sasanîlerin (İran’ın) tahtına da II. Yazgird geçti. Aksuvar İran’ ın iç işlerine karışmaya ve isteklerini kabul ettirmeye başladı. Himayesine aldığı Sasanî veliahtı Firuz’u İran tahtına çıkardı.
Sasanî tahtına oturan Firuz, Ak-Hun devletine vergi veriyor. Ceyhun üzerindeki Tirmiz ile Vasgirt bölgelerini Ak-Hunlar’a terketmiş bulunuyordu. Ayrıca, güzel kızını da Türk hakanına vermeyi vaadetmişti.
Sasanî hükümdarı Firuz, öldürülen kumandanlarının intikamını almak ve Ak-Hun baskısından tamamen kurtulmak için bir sefer düzenledi. Aksuvar da gerekli tedbiri almıştı. Sasanî ordusunu dar geçitli dağlık bir bölgeye düşürdü. Turan taktiğini uygulayarak, ordusunu, tedbir almadan İlerleyen Sasanîlerin önünden çekti. Bunu kaçış zanneden Sasanî ordusu hızla geçide girdi. Fakat geçidin arkasını tutan Aksuvar’ ın birlikleri geriden ansızın saldırıya geçince, çekilir gibi görünen asıl kuvvetler de dönüp geçidin ağzını tuttular. Sasanî ordusu her taraftan sarılmış, pusuya düşürülmüştü. Firuz, ağır vergi şartlarını kabul edeceğini söyleyerek barış jstedi. Aksuvar ona şu cevabı verdi: “Gelirsin, askerin de görebileceği bir yerde ayaklarıma kapanarak özür dilersin, ancak o zaman çemberi kaldırırım!”
Bu, kabul edilir bir şart değildi. Ama Firuz kabul etti. Aksuvar’ın ayaklarına kapanıp özür diledi, iki tarafın askerleri bu manzarayı ibretle seyrettiler.
Böylece, savaş olmadan ordular çekilmişti.Firuz gururunu yitirmiş, ama ordusunu kurtarmıştı. intikam ateşiyle yanıp tutuşuyordu. Onun için çok geçmeden tekrar savaş açtı. Bu defa dar geçitlere girmeyecek, aynı hatayı yapmayacaktı. Ama, Aksuvar da aynı taktiği uygulayacak değildi. Savaşı düzlükte yapacaktı. Sasanî ordusunu çekebileceği düzlükte keşifler yaptırdı. Tespit edilen yerde süratli bir çalışma ile derin çukurlar kazdırdı. Sonra bu çukurların üzerini belli olmayacakşekilde kapattı. Arada zikzaklı dar geçitler bırakmıştı ve bu geçidi kendi askerleri çok iyi biliyorlardı.
Aksuvar, düşman saldırıya geçince az bir direniş gösterdi. Sonra, yenilgiyi kabul etmişçesine, askerlerini, bildikleri geçitlerden geri çekti. Bunu gören Firuz ordusunu ileri sürdü ve kazılan çukurlara gelip saplandı.
Sasanî askerinden ölenler çoktu. Firuz da hayatını kurtaramamıştı. Sasanîler Aksuvarın ileri sürdüğü ağır şartları kabul edince barışanlaşması yapıldı, iki ülke arasında bir süre barış devam etti.
Toraman Tegin 515 yılında öldü ve yerine ğlu Mihiragula geçti. Mihiragula zamanında Ak-Hun devleti gücünün doruk noktasındaydı. Orduda devamlı olarak 700 fit bulunuyordu. Fakat, yayıldığı geniş bölgelere göre nüfusu az sayılan Ak-Hunlar, yine Mihiragula zamanında duraklama devrine girdiler.
Hindistan içlerine sürekli akınlar yapılıyor budistler hoş görülmeyerek cezalandırılıyordu. Bu açılma ve yayılma, imparatorluk sınırları içinde yeni yeni hanlıkların doğmasına sebep oluyordu. 530 yılından itibaren, Ak- Hunlar’da duraklama gerilemeye dönüştü.
Ak-Hun imparatorluğu yıkılışı
Bu sırada, 552 yılında, yeni bir Türk hakanlığı (Göktürk Hakanlığı) kurulmuştu ve hızla gelişiyordu. Bu ha.kanlık İstemi Han zamanında Maveraünnehir bölgesini ele geçirdi. Öte yandan, Sasanîler serbest kalmış ve güçlerini arttırmışlardı. Sasanî tahtına güçlü bir şah olan Anûşîrvân geçmişti.
Sasanîler, evlenme yoluyla Göktürklerle akrabalık ve ittifak kurdular. Şimdi Ak-Hunlar bu iki devlet arasında sıkışıp kalmış İstemi Han’la Anûşîrvân birbirlerini desteklediler ve Göktürkler Ak-Hunlar’la yaptıkları zor bir savaşı kazanarak bu devleti yıktılar. Zaten Türk olan halkını kendi bayrakları altına aldılar.
Ak-Hun imparatorluğu
Büyük Hun İmparatorluğu dağıldıktan sonra Türklerin büyük bir kısmı Volga’dan batıya geçmişlerdi, işte bu geçiş sırasında büyük bir Hun birliği de güneye inmiş, Batı Türkistan yöresine gelerek, Ak-Hun Devleti’ni kurmuştu.Ak-Hun Devleti kısa zamanda genişleyerek Afganistan’ın Toharistan bölgesine, Seyhun ve Semerkand dolaylarına hâkim olmuştu. Sınırları, batıda Hazar Denizi’nin güneyine kadar uzanıyordu. Yerleştikleri bu bölgeden dolayı bunlara “Orta Doğu Hunları” da denir. 5. yüzyılda hükümdar olan E fta l’den dolayı ise “Eftalit Devleti” olarak anılmaya başladı. Yıkılışına kadar hem Ak-Hun, hem de Eftalit adıyla anıldı.
Ak-Hunlar’ın en büyük iki kabilesi Uar ve Hun kabileleri idi. Yönetime daha çok bu kabileler hâkim oluyordu.
Uar-Hun’lar, İran üzerine baskılarını arttırmış ve 358 yılında Sasanîler bir anlaşma yapmışlardı. Bu anlaşmaya rağmen Sasanîler üzerindeki baskıları devam etti. Sasanî hükümdarlığına Behram Gor gelince Ak-Hunlar tekrar saldırıya geçtiler ve Sasanî devletini iyice sarstılar (430). Daha sonra Ak-Hunların başına Aksuvar(Kün Han), Sasanîlerin (İran’ın) tahtına da II. Yazgird geçti. Aksuvar İran’ ın iç işlerine karışmaya ve isteklerini kabul ettirmeye başladı. Himayesine aldığı Sasanî veliahtı Firuz’u İran tahtına çıkardı.
Sasanî tahtına oturan Firuz, Ak-Hun devletine vergi veriyor. Ceyhun üzerindeki Tirmiz ile Vasgirt bölgelerini Ak-Hunlar’a terketmiş bulunuyordu. Ayrıca, güzel kızını da Türk hakanına vermeyi vaadetmişti.
Sasanî Şahı Firuz, Aksuvar’ın önünde diz çöküp yalvarıyor
Aksuvar söz kesilen prensesin gönderilmesini istediği zaman Firuz hileye başvurdu. Güzel bir cariyeyi kendi kızı imiş gibi Aksuvar’a gelin gönderdi. Fakat cariye gerçeğin anlaşılacağını sezdiği için hileyi açıkladı. Bunun üzerine Aksuvar, Firuz’un sözde yardım için gönderdiği en ünlü kumandanlarını öldürttü.Sasanî hükümdarı Firuz, öldürülen kumandanlarının intikamını almak ve Ak-Hun baskısından tamamen kurtulmak için bir sefer düzenledi. Aksuvar da gerekli tedbiri almıştı. Sasanî ordusunu dar geçitli dağlık bir bölgeye düşürdü. Turan taktiğini uygulayarak, ordusunu, tedbir almadan İlerleyen Sasanîlerin önünden çekti. Bunu kaçış zanneden Sasanî ordusu hızla geçide girdi. Fakat geçidin arkasını tutan Aksuvar’ ın birlikleri geriden ansızın saldırıya geçince, çekilir gibi görünen asıl kuvvetler de dönüp geçidin ağzını tuttular. Sasanî ordusu her taraftan sarılmış, pusuya düşürülmüştü. Firuz, ağır vergi şartlarını kabul edeceğini söyleyerek barış jstedi. Aksuvar ona şu cevabı verdi: “Gelirsin, askerin de görebileceği bir yerde ayaklarıma kapanarak özür dilersin, ancak o zaman çemberi kaldırırım!”
Bu, kabul edilir bir şart değildi. Ama Firuz kabul etti. Aksuvar’ın ayaklarına kapanıp özür diledi, iki tarafın askerleri bu manzarayı ibretle seyrettiler.
Böylece, savaş olmadan ordular çekilmişti.Firuz gururunu yitirmiş, ama ordusunu kurtarmıştı. intikam ateşiyle yanıp tutuşuyordu. Onun için çok geçmeden tekrar savaş açtı. Bu defa dar geçitlere girmeyecek, aynı hatayı yapmayacaktı. Ama, Aksuvar da aynı taktiği uygulayacak değildi. Savaşı düzlükte yapacaktı. Sasanî ordusunu çekebileceği düzlükte keşifler yaptırdı. Tespit edilen yerde süratli bir çalışma ile derin çukurlar kazdırdı. Sonra bu çukurların üzerini belli olmayacakşekilde kapattı. Arada zikzaklı dar geçitler bırakmıştı ve bu geçidi kendi askerleri çok iyi biliyorlardı.
Aksuvar, düşman saldırıya geçince az bir direniş gösterdi. Sonra, yenilgiyi kabul etmişçesine, askerlerini, bildikleri geçitlerden geri çekti. Bunu gören Firuz ordusunu ileri sürdü ve kazılan çukurlara gelip saplandı.
Sasanî askerinden ölenler çoktu. Firuz da hayatını kurtaramamıştı. Sasanîler Aksuvarın ileri sürdüğü ağır şartları kabul edince barışanlaşması yapıldı, iki ülke arasında bir süre barış devam etti.
Hindistan yolu açılıyor
Şimdi Ak-Hunlar’ ın başında Aksuvar’ın oğlu Toraman Tegin vardı ve Hindistan yolu açılmıştı. Toraman, Kuzey Hindistan’a saldırdı ve burada Gupta devletini yıktı. Pencap bölgesi tamamen Ak-Hunlar’ın eline geçmiş bulunuyordu.Toraman Tegin 515 yılında öldü ve yerine ğlu Mihiragula geçti. Mihiragula zamanında Ak-Hun devleti gücünün doruk noktasındaydı. Orduda devamlı olarak 700 fit bulunuyordu. Fakat, yayıldığı geniş bölgelere göre nüfusu az sayılan Ak-Hunlar, yine Mihiragula zamanında duraklama devrine girdiler.
Hindistan içlerine sürekli akınlar yapılıyor budistler hoş görülmeyerek cezalandırılıyordu. Bu açılma ve yayılma, imparatorluk sınırları içinde yeni yeni hanlıkların doğmasına sebep oluyordu. 530 yılından itibaren, Ak- Hunlar’da duraklama gerilemeye dönüştü.
Ak-Hun imparatorluğu yıkılışı
Bu sırada, 552 yılında, yeni bir Türk hakanlığı (Göktürk Hakanlığı) kurulmuştu ve hızla gelişiyordu. Bu ha.kanlık İstemi Han zamanında Maveraünnehir bölgesini ele geçirdi. Öte yandan, Sasanîler serbest kalmış ve güçlerini arttırmışlardı. Sasanî tahtına güçlü bir şah olan Anûşîrvân geçmişti.
Sasanîler, evlenme yoluyla Göktürklerle akrabalık ve ittifak kurdular. Şimdi Ak-Hunlar bu iki devlet arasında sıkışıp kalmış İstemi Han’la Anûşîrvân birbirlerini desteklediler ve Göktürkler Ak-Hunlar’la yaptıkları zor bir savaşı kazanarak bu devleti yıktılar. Zaten Türk olan halkını kendi bayrakları altına aldılar.
