Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri

Tarih boyunca her devirde en az bir bağımsız Türk Devleti olmuştur. Fakat bu devletler çok defa hanedanlarının adıyla anılır.

Tarihten Kurulmuş Türk Devletleri​

Tarih boyunca birçok Türk devleti kurulmuş, bunların bazıları süper güç olarak dünyaya hükmetmiştir. Fakat hemen belirtelim ki, ayrı ayrı isimler taşıyan bu devletler, aslında bir tek devletin, Türk Devleti’nin devamı idiler. Değişik adlarla anılmaları, kurucularının, hanedanlarının, beylerinin adlarını devlet adıyla bir tutmalarından ileri geliyordu. Bazen aynı dönemde birkaç Türk devletinin bulunduğunu, hatta bunların birbirleriyle üstünlük kurma savaşı yaptıklarını da görüyoruz. Bu durum başka milletlerin tarihlerinde de görülür. Şu farkla ki, bu milletler zaman zaman varlıklarını devlet olarak koruyamadıkları halde, tarih boyunca en az bir bağımsız Türk devleti daima bulunmuştur.

“Türk devletleri” deyimi için bu kısa açıklamadan sonra şu hususu da belirtmek isteriz: Türk devletlerinin sayısı Cumhurbaşkanlığı forsunda 16 yıldızla simgelenen devletlerden ibaret değildir. Cumhurbaşkanlığı forsunda simgelenen Türk devletleri, belki Türk tarihinin en parlak yıldızları idi, ama tarihimizin parlak yıldızları bunlardan ibaret değildir. Bu yıldızların ilki olarak gösterilen Asya Hun imparatorluğu da şüphesiz ilk Türk devleti değildi. Fakat yakın zamanlara kadar yazılı belgeler bize Türk tarihini ancak Hun Türkleri’nden başlatacak kadar bilgi veriyordu.

Gerek İslâm öncesi, gerek zamanımıza kadar devam eden İslâmî devirde, değişik adlarla tarihte yer alan Türk devletlerinin sayısı 110’dan fazladır. Bunların 15’i büyük hakanlık (imparatorluk), 38’i imparatorluk olmayan devlet, 34’ü beylik, 4’ü atabeylik, 17’si hanlıktır. Ayrıca 1918’den bu yana kurulan Türk cumhuriyetlerini de sayıyoruz ki, bunların sonuncusu Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’dir.

Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri​

Hakanlık, beylik, atabeylik gibi devlet şekilleri başka milletlerde pek görülmez. Başka milletlerin de buna benzer siyasî kuruluşları elbette vardır ama birçok bakımdan farklılık gösterirler. Türklerin birçok devleti ve çeşitli kavimleri hâkimiyetleri altına alarak kurdukları büyük devletlere Hakanlık ya da kısaca İl veya El denirdi. İmparatorluk halini almamış devletler de bazen yine ” İl” veya “El” genel adıvla anılırdı.

İmparatorluk haline gelmiş Türk devleti, meselâ Hun İmparatorluğu, geniş coğrafî bölgeleri ve çeşitli toplulukları daha iyi yönetmek için “Doğu Hakanlığı” ve “Batı Hakanlığı” olarak ikiye ayrılırdı. Teorik olarak en büyük hükümdar Doğu Türk Eli’nin Hakanı idi ve Batı Türk Eli’nin hakanı ona tâbi olurdu. Her iki hakanlığın yönetiminde Türk olmayan milletler de vardı. Bu İdarî bölünme Gök-Türk’lerde de görülür. M.Ö. 2. yüzyılda Asya Hun imparatorluğu’nda Türk hâkimiyetine giren yabancı devletlerin sayısı 26, Attila zamanında (M.S. 5. yüzyıl) Batı Hunlara bağlı çeşitli yabancı milletlerin sayısı ise 35 kadardı.



“BEYLİK” ler, hakana tâbi idiler ama, sınırları belli bir araziye sahiptiler ve aslî unsuru Türkler oluştururdu. Kendi sınırları içinde tam bağımsız idiler. Yalnız savaşlarda hakana yardım ederler, diğer zamanlarda da vergi verirlerdi: Karluk Beyliği, Tolunlular Beyliği, Saltuklu Beyliği, Karamanoğulları Beyliği, Aydınoğulları Beyliği… vb.

Bazen beylikler çok büyür, gelişir ve hakanlık zayıflayıp çöktüğü zaman onun yerini alırdı. Meselâ bir Selçuk Bey, bir Osman.Bey çıkar, kendi adları ile anılan beylikleri yine kendi adları ile anılan imparatorluklar haline getirirlerdi.

Farklı milletlerde görünmeyen Atabeylikler​

“ATABEYLİK” de başka milletlerin tarihinde pek görülmez. Atabey, hükümdarların çocuklarını, küçük tiginleri, yani küçük prensleri eğiten, uzak bölgelere tecrübe kazanmaları için gönderilen bu hükümdar çocuklarına öğretmenlik, naiplik yapan bilge kişilere verilen bir ünvandı. Bunlardan bazıları, özellikle merkeze uzak yerde olanlar, devlet zayıfladığı zaman bulundukları yerin idaresini kendi ellerine alır, bağımsızlıklarını ilân ederlerdi. Meselâ Tuğteginliler ve Böriler Suriye Atabeyliği’ni, İl-Denizliler Azerbaycan Atabeyliği’ni kurmuşlardı.

“HANLIK” lar daha çok Altın-Ordu devletinin dağılmasından sonra meydana çıkmış siyasî kuruluşlardı. Timur, Özbekistan’ı aldıktan sonra Altın Ordu devleti dağılmış ve Kıpçak bozkırlarında yaşayan, hanedana mensup yöneticiler arasında taht mücadelesi, hükümdarlık mücadelesi başlamış, mücadeleyi yapanlar ya da kazananlar, kendilerine, eski Türk devletinin hakanlarını temsil etmek için “Han” veya “Kağan”; kurdukları devlete de “Hanlık” demişlerdir: Peçenek Hanlığı, Uz Hanlığı, Özbek Hanlığı, Kırım Hanlığı, Buhara Hanlığı, Kaşgar-Turfan Hanlığı… gibi.

Hun Imparatorluğu’ndan önce de Türk devletlerinin bulunduğunu, ama belge ve kaynak yetersizliğinden, bunların yaşayışını ancak Asya Hun İmparatorluğu’ndan itibaren takip edebildiğimizi söylemiştik. Şimdi, Hun İmparatorluğu’ndan bugüne kadar kurulan Türk devletlerinin adlarını verelim:

İMPARATORLUKLAR (HAKANLIKLAR)​

1- Büyük Hun İmparatorluğu (M.Ö.4.yüzyılın. s.48)
2- Avrupa (Batı) Hun imparatorluğu (374-469)
3- Ak Hun İmparatorluğu (4. yüzyıl sonları-557)
4- I.Gök-Türk İmparatorluğu (552-582)
5- Doğu Gök-Türk imparatorluğu (582-630)
6- Batı Gök-Türk imparatorluğu (582-630)
7- II. Gök-Türk İmparatorluğu (681-744)
8- Uygur imparatorluğu (744-840)
9- Avrupa Avar imparatorluğu (6.yüzyıl-805)
10- Hazar İmparatorluğu (7. yüzyıl-965)
11- Büyük Selçuklu imparatorluğu (1040-1157)
12- Harezmşahlar imparatorluğu (1097-1231)
13- Timur imparatorluğu (1370-1405)
14- Babür (Hint-Türk) İmparatorluğu (1526-1858)
15- Osmanlı imparatorluğu (1299-19225)

Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri – DEVLETLER​

16- Kuzey Hun Devleti (M.S.48-156)
17- Güney Hun Devleti (M.S.48-216)
18- 1. Chao Hun Devleti (304-329)
19- 2. Chao Hun Devleti (328-352)
20- Hsia Hun Devleti (407-431)
21- Kuzey Liang Hun Devleti (401-439)
22- Lou-lan Hun Devleti (442-460)
23- Tabgaç Devleti (386-557)
24- Doğu Tabgaç Devleti (534-557)
25- Batı Tabgaç Devleti (534-557)
26- Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti (911-1368)
27- Şato Türk Devleti (907-923)
28- Tang Şato Türk Devleti (923-936)
29- Tsin Şato Türk Devleti (937-946)
30- Kan-çou Uygur Devleti (905-1226)
31- Türgiş Devleti (717-766)
32- Karluk Devleti (766-1215)
33- Kırgız Devleti (840-1207)
34- Sabar Devleti (5. yüzyıl-7. yüzyıl arası)
35- On-Ogur Devleti (5. yüzyıl sonu-6. yüzyıl ortaları)
36- Tukurgur (9 Ogur) Devleti (5. yy sonu-6. yy sonları)
37- Uturgur (30 Ogur) Devleti (5. yy sonu-6. yy sonları)
38- Basaraba Türk Devleti (Basarabya, Romen Devleti’nin başlangıcı, 1330)
39- Karahanlı (Kara Hanlı) Devleti (840-1042)
40- Doğu Kara Hanlı Devleti (1042-1211)
41- Batı Kara Hanlı Devleti (1042-1212)
42- Oğuz Yabgu Devleti (10. yy başları-1000)
43- Gazneli Devleti (1969-1187)
44- Suriye Selçuklu Devleti (1092-1117)
45- Kirman Selçuklu Devleti (1092-1187)
46- Anadolu Selçuklu Devleti (1092-1307)
47- lrak Selçuklu Devleti (1157-1194)
48- Eyyûbî’ler Devleti (1171-1348)
49- Hindistan Türk Devleti (Delhi Türk Sultanlığı) (1206-1413)
50- Mısır Türk Devleti (1250-1383)
51- Kara Koyunlu Devleti (1380-1469)
52- Ak Koyunlu Devleti (1350-1502)
53- Timurlular Devleti (1405-1507)

Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri – BEYLİKLER​

54- Uygur Beyliği (8. yüzyıl başları)
55- Karluk Beyliği (13. yüzyıl başları)
56- Tolunlular Beyliği (868-1417)
57- Akşidliler Beyliği (935-969)
58- İzmir Beyliği “Çaka Beyliği” (1081-1097)
59- Dilmaçoğulları Beyliği (1085-1192)
60- Danişmendli Beyliği (1092-1178)
61- Saltuklu Beyliği (1092-1202)
62- Ahlat-Şahları Beyliği “Sökmenliler Beyliği” (1100-1207)
63- Artuklu Beyliği (1101-1409)
64- İnallı Beyliği (1103-1183)
65- Mengücüklü Beyliği (1118-1250)
66- Erbil Beyliği ” Beğ Teginlller” (1146-1232)
67- Çobanoğulları Beyliği (1227-1309)
68- Karamanoğulları Beyliği (1256-1483)
69- İnanç Oğulları Beyliği (1261-1368)
70- Sahip Ata Oğulları Beyliği (1275-1341)
71- Pervane Oğulları Beyliği (1277-1322)
72- Menteşe Oğulları Beyliği (1280-1424)
73- Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Beyliği (1292-1462)
74- Karesioğulları Beyliği (1297-1360)
75- Germiyan Oğulları Beyliği (1300-1429)
76- Hamid Oğulları Beyliği (1301-1423)
77- Saruhan Oğulları Beyliği (1302-1410)
78- Aydın Oğulları Beyliği (1308-1426)
79- Teke Oğulları Beyliği (1321-1390)
80- Ertana Oğulları Beyliği (1335-1381)
81- Dulkadir Oğulları Beyliği (1339-1521)
82- Ramazan Oğulları Beyliği (1352-1608)
83- Dobruca Türk Beyliği (1354-1417)
84- Kadı Burhaneddin Ahmed Beyliği (1381-1398)
85- Eşrefoğulları Beyliği (1300-1326)
86- Berçem Oğullan Beyliği (12. yüzyıl)
87- Yaruklular Beyliği (12. yüzyıl)

Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri – ATABEYLİKLER​

88- Şam (Suriye) Atabeyliği (Tuğteginliler, Böriler) (1117-1154)
89- Musul-Halep Atabeyliği (Zenaîliler) (1127-1259)
90- Azerbaycan Atabeyliği (İl-Denizliler) (1146-1225)
91- Fars Atabeyliği (Salgurlular) (1147-1284)

Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri – HANLIKLAR​

92- Büyük Bulgarya Hanlığı (630-665)
93- İtil (Volga) Bulgar Hanlığı (665-1391)
94- Tuna Bulgar Hanlığı (681-864)
95- PeçenekcHanlığı (860-1091)
96- Uz Hanlığı (860-1068)
97- Kuman-Kıpçak Hanlığı (9. yy-13. yy)
98- Özbek Hanlığı (1428-1599)
99- Kazan Hanlığı (1437-1552)
100- Kırım Hanlığı (1440-1475)
101- Kasım Hanlığı (1445-1552)
102- Hive Hanlığı (1512-1920)
103- Sibir Hanlığı (1556-1600)
104- Buhara Hanlığı (1599-1785)
105- Kaşgar-Turfan Hanlığı (15. yy. başları – 1877)
106- Hokand Hanlığı (1710-1876)
107- Türkmenistan Hanlığı (1860-1885)

Tarihte Kurulmuş Türk Devletleri – CUMHURİYETLER​

108- Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920)
109- Batı Trakya Türk Cumhuriyeti (1. kuruluş: 31 Ağustos 1913; 2. kuruluş: 1915-1917; 3. kuruluş: 1920-1923)
110- Türkiye Cumhuriyeti (1923)
111- Hatay Cumhuriyeti (1938-1939)
112- Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (1983).